به گزارش پایگاه اطلاع رسانی نهاد کتابخانه های عمومی کشور، امین زارع استادیار گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه رازی در اولین همایش کارکرد اجتماعی کتابخانه‌های عمومی مقاله‌ای با عنوان کارکرد کتابخانه های عمومی در افزایش سرمایه و عدالت اجتماعی در میان روستائیان، عشایر، و حاشیه نشینان ارائه کرد. 

وی در ابتدا با اشاره به اینکه توسعه جوامع تحت تاثیر توسعه دانایی در میان انسانها است گفت: با این پیش فرض، اهمیت نهادهای آموزشی و فرهنگی (از جمله کتابخانه ها و به طور ویژه کتابخانه های عمومی) که وظیفه توسعه دانایی در بین انسان ها را بر عهده دارند به خوبی آشکار می شود. 

زارع نیاز به اطلاعات را از مهم ترین احتیاجات جاری بشری دانست و افزود:  کتابخانه های عمومی از تامین کنندگان منابع برای رفع این نیاز ها هستند. در این میان نیاز های اطلاعاتی روستائیان، عشایر، و ساکنان حاشیه شهر های بزرگ به واسطه تفاوت هایی که در سبک زندگی و نظام ارزشی و هنجاری با دیگران دارند، متفاوت و گاه منحصر به خودشان است.

استادیار گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه رازی در ادامه تأکید کرد: سرمایه اجتماعی و عدالت اجتماعی دو مقوله مهم هستند که همه نهادها و سازمان ها از جمله کتابخانه ها و به طور ویژه کتابخانه های عمومی باید در صدد توجه و تاکید بر آن ها باشند. کتابخانه های عمومی می توانند با ارائه خدمات به روستائیان، عشایر و حاشیه نشینان و از طریق افزایش سطح آگاهی در بین آنان، سهمی شایسته در افزایش سرمایه و عدالت اجتماعی ایفا کنند.

زارع در ادامه یکی از ضرورت‌های این پژوهش را به دلیل نیازهای اطلاعاتی روستائیان، عشایر و حاشیه نشینان و خدمات کتابخانه‌های عمومی دانست که تاکنون چندان مورد توجه پژوهشگران نبوده است. 

کتابخانه و اجتماع

وی در بخش دیگری از ارائه مقاله خود تصریح کرد: کتابخانه را نهادی اجتماعی دانسته اند، نهادی که برآمده از جامعه است و اثرگذاری و اثرپذیری متقابلی نسبت به آن دارد. تامپسون بر این باور است که رشد و نمو کتابخانه ها از سویی و افول و زوال آنها از سوی دیگر، تحت تاثیر تحولات اجتماعی بوده و در عین حال توسعه کتابخانه ها می تواند منشا آفرینش بسیاری از رویدادهای اجتماعی باشد. اگر این گزاره را پذیرفته که توسعه جوامع تحت تاثیر توسعه دانایی در میان انسانهاست، پس اهمیت نهادهای آموزشی و فرهنگی (از جمله کتابخانه ها و بطور ویژه کتابخانه های عمومی) که وظیفه توسعه دانایی در بین انسان ها را بر عهده دارند به خوبی آشکار می شود. 

وی افزود: در بیان کلی می توان استدلال نمود که کتابخانه‌های عمومی نهادی برآمده از جامعه و تحت تاثیر تحولات و تغییرات اجتماع هستند. این دگرگونی رویدادها در بعد کلان شامل تحولات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، و فناوری است. رویدادها از سویی می تواند بر فعالیت و رویه های کتابخانه ها اثرگذار بوده و از سوی دیگر خود تحت تاثیر فعالیت کتابخانه ها هستند. اگر یک مدل مفهومی نظری از رابطه بین اجتماع و کتابخانه ترسیم شود، احتمالا به یک معادله دوسویه دست خواهیم یافت که شاهد نوعی درهم تنیدگی روابط بین کتابخانه و مولفه های جامعه است. 

افزایش سرمایه‌های اجتماعی در کتابخانه‌های عمومی 

زارع در ادامه با اشاره به دیدگاه‌های مختلف در خصوص سرمایه‌اجتماعی و عدالت اجتماعی و اهمیت آنها بر نقش کتابخانه‌ها در توسعه سرمایه و عدالت اجتماعی تأکید کرد و گفت: کتابخانه را نهادی اجتماعی دانسته اند، و این بعد اجتماعی در کتابخانه های عمومی برجسته تر از بقیه انواع کتابخانه هاست.

وی مهمترین وظایف کتابخانه ها بدون توجه به نوع و جامعه استفاده کننده آنها را شامل اطلاع رسانی، حفظ میراث مکتوب فرهنگی، آموزش، کمک به پژوهش، توسعه سطح مطالعه، سرگرمی و تفنن و فعالیت های جانبی فرهنگی دانست و گفت: کتابخانه ها از دیرباز، پاره مهم سازمانی در جامعه بوده و علاوه بر تاثیرپذیری از تحولات اجتماعی، بر این رخدادها نیز اثرگذار بوده اند. تامپسون این تاثیر پذیری و اثرگذاری را در قالب اصول تاریخی حاکم بر کتابخانه ها تحلیل می کند و بر این باور است که اگر جامعه ای از ثبات و روند مثبت برخوردار باشد، کتابخانه ها در آن جامعه گسترش یافته و متقابلا می‌تواند حرکت رو به جلوی جامعه را تسریع کند؛ و بالعکس در جامعه آشفته به لحاظ سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و ... ،کتابخانه ها رو به افول رفته و تاثیرگذاری آنها بر تحولات اجتماعی نیز متوقف می شود. 

زارع افزود: در واقع می توان گفت کتابخانه مولود سلسله ای شرایط اجتماعی است. کتابخانه فرزند جامعه است و تاثیر و تاثر  آن در تعامل با جامعه باید با اهمیت تلقی شود. کتابخانه ها با انجام وظایف اصلی خود و با راهبرد دقیق و مشخص می توانند منشا آثاری مثبت در جامعه باشند. از این قرارند آثاری چون ارتقای سطح سواد، افزایش اعتماد عمومی، کاهش جرم، افزایش آگاهی، بهبود نشاط اجتماعی، و نظایر آن. تمامی این آثار نیز از طریق توسعه مطالعه، به جریان انداختن اطلاعات و دانش و دانایی پراکنی قابل تبیین است. 

استادیار گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه رازی بهبود سرمایه اجتماعی و توسعه عدالت را از جمله اموری دانست که نیازمند تلاش مضاعف همه ارکان جامعه است. وی تصریح کرد: تاکید صرف بر تنها یک جنبه (مثلا اقتصاد، سیاست، و فناوری(به عنوان موتور توسعه عدالت و سرمایه اجتماعی احتمالا راهی به بیراهه است و این مهم از توان تنها یک نهاد یا سازمان بر نمی آید. کتابخانه ها نیز به عنوان بخش و رکنی از بخش ها ارکان جامعه از این امر مستثنی نیستند و باید با فراهم آوری منابع و ارائه خدمات مناسب در این زمینه نقش آفرین باشند. البته در کنار تامین منابع و ارائه خدمات، کارکردهای دیگری را نیز برای کتابخانه در مسیر افزایش سرمایه و عدالت اجتماعی متصور دانسته اند. تاثیرگذاری کتابخانه ها در افزایش سرمایه اجتماعی تنها از طریق فراهم آوری منابع و ارائه خدمات صورت نمی گیرد بلکه باید به قابلیت کتابخانه ها در کار با انجمن های داوطلبانه و افزایش ظرفیت کتابخانه ها به عنوان محلی برای ملاقات های غیر رسمی نیز به عنوان عامل یاری رسان سرمایه اجتماعی توجه کرد.

کتابخانه های عمومی و سرمایه و عدالت اجتماعی روستائیان، عشایر و حاشیه نشین ها

وی در ادامه با بررسی مفاهیم روستا و روستایی، عشیره و عشایر، حاشیه و حاشیه نشین به نقش کتابخانه های عمومی در سرمایه و عدالت اجتماعی روستائیان، عشایر، و حاشیه نشین ها اشاره کرد و افزود: کتابخانه های روستایی و عشایری و نیز کتابخانه های مستقر در حاشیه شهرها را می توان نوعی کتابخانه عمومی و در واقع  زیرمجموعه کتابخانه های عمومی دانست، در بسیاری از کشورها کتابخانه روستایی  عشایری، شعبه ای از کتابخانه های عمومی است. از این رو برای درک بهتر نقش این گونه کتابخانه ها در افزایش سرمایه و عدالت اجتماعی باید نگاهی به وظایف و کارکردهای کتابخانه های عمومی داشت.

استادیار گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه رازی تصریح کرد: کتابخانه عمومی را دانشگاه مردم نامیده اند. ویژگی این دانشگاه، بی نیازی به آزمون های ورودی و خروجی است. این دانشگاه مادام العمر است و هیچ پیش شرطی برای ورود به آن متصور نیست. درب های این دانشگاه بدون توجه به رنگ و نژاد و زبان و طبقه اجتماعی به روی همگان باز است. بیانیه یونسکو درباره کتابخانه عمومی از این مراکز فرهنگی به عنوان دروازه دانش یاد و بر نقش کتابخانه عمومی در توسعه فرهنگی افراد و گروه های اجتماعی تاکید دارد. اگر این گزاره را پذیرفته که توسعه سرمایه و عدالت اجتماعی در گرو برخی عوامل از جمله توسعه فرهنگی افراد است، به خوبی می توان به نقش مهم کتابخانه های عمومی در افزایش سرمایه و عدالت اجتماعی پی برد. 

وی عنوان کرد: ایفلا در منشور کتابخانه عمومی خود برخی از مهمترین اهداف کتابخانه های عمومی را ایجاد و تقویت عادت مطالعه در کودکان از خردسالی، پشتیبانی از آموزش ،هم به صورت فردی و هم به صورت خودآموزی، ایجاد فرصت برای پیشرفت خلاقیت فکری، ترویج و توسعه آگاهی رسانی، تضمین دسترسی شهروندان به انواع اطلاعات، ایجاد تسهیلات برای تولید اطلاعات و پشتیبانی از سواد آموزی و توسعه سواد بر می‌شمارد. این اهداف در منشور کتابخانه های عمومی ایفلا بیانگر طیف وسیعی از وظایفی است که بر عهده کتابخانه های عمومی قرار دارد. 

زارع افزود: از سوی دیگر عمومی بودن این نوع از کتابخانه ها و دسترسی همه به آن، می تواند این اهداف را عمیق تر نموده و ضریب نفوذ کتابخانه های عمومی را افزایش دهد. آموزش، توسعه خلاقیت، دسترسی به اطلاعات و کمک به سواد آموزی از جمله فعالیت هایی است که می تواند بطور مستقیم و غیر مستقیم به افزایش مولفه های سرمایه و عدالت اجتماعی نظیر اعتماد عمومی، حس امنیت، مشارکت اجتماعی، احقاق حقوق فردی و اجتماعی، توزیع عادلانه فرصت ها و امکانات و نظایر آن کمک کنند. 

این استاد دانشگاه تأکید کرد: به نظر می رسد سرمایه و عدالت اجتماعی به عنوان دو مفهوم کلیدی مد نظر می تواند –و باید- مورد توجه سیاستگذاران و تصمیم سازان کتابخانه های عمومی قرار گیرد. کتابخانه های عمومی باید از طریق ایجاد دسترسی آزاد به انواع اطلاعات برای عموم، نسبت به افزایش سطح دانایی و اطلاع مردم از حق اجتماعی خود اقدام کنند. البته بی‌تردید همانند هر رویداد فرهنگی-اجتماعی، تمامی این تاثیر و تاثرها و تعامل های دو سویه بین کتابخانه های عمومی و جامعه و  نیز کمک کتابخانه عمومی به افزایش سرمایه و عدالت اجتماعی، پدیدهای دیر بازده، راهبردهایی بلند مدت و نوعی سرمایه گذاری هستند و نمی توان و نباید انتظار نتایج فوری داشت.

وی تصریح کرد:  برای آن که کتابخانه های عمومی خدمات مناسبی برای روستائیان، عشایر ،و حاشیه نشین ها فراهم کنند لازم است تا علاوه بر توجه به اهداف و وظایف ذاتی خود، با ویژگی های جوامع یاد شده و مختصات و خصیصه های جهان کوچک آنان به خوبی آشنا شوند. روستائیان، عشایر ،و حاشیه نشینان به واسطه انتساب و تعلق به یک جهان کوچک، دارای بوم و بافت اطلاعاتی متفاوتی هستند و شبکه ها، ارزش ها، هنجارها، سبک زندگی و معیشت آنان مختص خودشان است. با توجه به این تفاوت ها، نیازهای اطلاعاتی آنان نیز با افراد بیرون از جهان کوچکشان متفاوت است؛ این امر باید در مرحله نیاز سنجی، فراهم آوری منابع ،و ارائه خدمات مد نظر مسئولان کتابخانه های عمومی قرار گیرد.

زارع در ادامه گفت: کتابخانه های عمومی و شاخه های روستایی و عشایری آنها و نیز کتابخانه های عمومی مستقر در حاشیه شهرها، در صورت احراز یک برنامه راهبردی مدون و دقیق و چشم انداز روشن و بیانیه ماموریت مشخص در زمینه گروه های یاد شده می توانند در بهبود کیفیت زندگی از جمله افزایش سرمایه اجتماعی و توسعه عدالت از طریق آگاه سازی و توسعه فرهنگی ایشان نقشی شایسته ایفا کنند. در واقع کتابخانه های عمومی می توانند نقشی مهم، حیاتی و سزاوار در آگاهی رسانی و به تبع آن در افزایش سرمایه و عدالت اجتماعی ایفا کنند.